Fuentes de Energía e Industria en España: Análisis Geográfico y Económico

Las fuentes de energía

1.1 Definición y clasificación de los tipos de energía

La producción de energía se considera una actividad estratégica tanto en España como en el resto de los países del mundo, pues permite obtener energía o fuerza para transformar las materias primas. Así, el consumo de energía se relaciona con el grado de desarrollo económico del país. España es un país deficitario en energía, debiendo recurrir a las importaciones para cubrir su demanda. Hasta los años 50, el carbón era la base principal de la energía consumida, posteriormente fue sustituido por los hidrocarburos que se importan casi en su totalidad. Por lo que en los últimos años se ha apostado por la potenciación de las energías renovables.

Clasificación de las fuentes energéticas:

• Primarias o finales también llamadas secundarias. Llamamos fuente de energía primaria a aquel recurso que para su consumo, no ha sufrido ningún proceso de transformación (carbón, petróleo, gas natural…). En cambio, una fuente de energía final o secundaria es aquella que ha transformado el recurso natural en energía útil (electricidad, derivados del petróleo, gas procedente de las refinerías…).
• Renovables o no renovables. Las primeras son inagotables, es decir, no desaparecen al generar energía (sol, agua o viento…). En cambio, las no renovables se agotan al generar energía (carbón, petróleo o gas natural…).
• Tradicionales o alternativas. Las tradicionales se usaron frecuentemente desde el principio de la industrialización (carbón, petróleo…) mientras que las energías alternativas tratan de sustituir en la actualidad a las energías tradicionales (eólica, solar…).
• Contaminantes o no contaminantes. Las primeras deterioran o pueden deteriorar de forma muy importante el medio ambiente (térmica o nuclear). Las segundas no (solar, eólica…).

1.1.1 Fuentes de energía primaria no renovables

Proceden de recursos que se agotan al producir energía, causan múltiples problemas ambientales y dependencia de terceros países. A día de hoy siguen siendo las más empleadas pues pueden producir mucha energía y de forma continua.

1.1.1.1 Carbón

Es un combustible fósil, procedente de la descomposición durante millones de años de restos vegetales. Fue la principal fuente de energía en el siglo XIX empleándose en la industria siderúrgica y ya en el siglo XX se empleó fundamentalmente en las centrales térmicas para producir electricidad. Su auge tanto de producción como de consumo llegó hasta finales de los 50, pero luego la competencia de carbones más baratos produjeron una aguda crisis. Se reactivó la producción interna en el contexto de la crisis del petróleo de 1973, pero desde entonces retomó su declive.

El sector inició su reconversión desde la década de 1990, lo que supuso el cierre de minas y la pérdida de miles de empleos, por lo que fue necesario el desarrollo de actividades alternativas en estas áreas (Acuerdo de Transición Justa). Desde 2019 solamente se extrae carbón en la mina de S. Nicolás en Asturias, cubriendo la escasa demanda nacional con las importaciones (Rusia, EEUU,…).

1.1.1.2 Petróleo

El petróleo es un aceite mineral formado por la descomposición de animales y plantas en un medio lacustre durante millones de años. La producción interna es muy escasa, centrándose en la plataforma continental de Tarragona. Por lo que es necesario la importación procedente de Oriente Medio, América Latina, África, …

El petróleo llega por vía marítima y se transforma en sus derivados en grandes refinerías, todas litorales, excepto Puertollano. En España buena parte de su consumo se realiza como combustible en todo tipo de motores, aunque los hidrocarburos también se emplean para producir electricidad en centrales insulares de gas. En la actualidad, es la principal fuente energética consumida en España. El consumo del petróleo y de sus derivados creció desde la década de 1960, solamente se debilitó en momentos puntuales de crisis económica como en la década de los 90, la crisis de 2008 o en la reciente pandemia de la COVID-19.

1.1.1.3 Gas natural

El gas natural es una mezcla de hidrocarburos gaseosos, se encuentra en yacimientos subterráneos asociado o no al petróleo. Se emplea, fundamentalmente, para la producción eléctrica en las centrales térmicas o en las de cogeneración, también en la industria petroquímica y de ciclo combinado (propileno, naftas, …) y para el uso en las industrias y en los hogares.

La producción interna es muy escasa, destacando zonas en el norte peninsular y en la bahía de Cádiz. En la actualidad se encuentran prácticamente esgotados, por lo que es necesario recurrir a la importación mediante gasoductos desde Argelia o Portugal o en barcos metaneros. Desde la década de 1970 el consumo de gas se generalizó y mantuvo un crecimiento constante por el elevado poder calorífico, el precio más bajo y la menor contaminación. Solamente descendiendo su consumo en momentos puntuales, coincidiendo con los períodos de crisis económica y parón en la producción industrial de 2008, 2020 y en la actualidad en el contexto de la guerra de Ucrania y el cese de importaciones desde Rusia.

1.1.1.4 Energía nuclear

Se obtiene actualmente por fisión (separación de átomos pesados de uranio), aunque está en experimentación su producción por fusión (unión de isótopos ligeros de hidrógeno, deuterio o tricio, que produce helio y grandes cantidades de energía). La fusión nuclear es muy complicada de producir puesto que la reacción se produce a temperaturas de cien millones de grados centígrados y no se ha conseguido probar el inicio ni el control de la reacción nuclear. España cuenta desde 1998 con una instalación experimental en Madrid, y colabora en el proyecto internacional ITER para construir un reactor capaz de producir este tipo de energía y que sea rentable económicamente.

La producción de la energía nuclear se generalizó con la crisis energética del petróleo de 1973. Mas en la década de los ochenta se paralizó su expansión (moratoria nuclear) ante la presión de la opinión pública, de los movimientos ecologistas y de la explosión de la central nuclear de Chernóbil (Ucrania). Las centrales operativas en la actualidad están situadas en cinco emplazamientos con el funcionamiento de siete reactores: Trillo (Guadalajara), Almaraz I y II (Cáceres), Ascó I y II y Vandellós II (Tarragona), Cofrentes (Valencia).

Los principales problemas que presenta la energía de fisión son:

• La dependencia externa en el enriquecimiento de uranio y en la tecnología. La producción de uranio es nula en la actualidad tras el cierre del yacimiento de Saelices el Chico (Salamanca) siendo necesaria su importación, mayoritariamente de Níger.
• Los riesgos siempre potenciales que existen, a pesar de los sistemas de seguridad implementados.
• El almacenamiento de residuos radiactivos. Actualmente realizados en la mina de El Cabril (Córdoba).

1.1.2 Fuentes de energía primaria renovables

Proceden de recursos inagotables autóctonos por lo que posibilitan el autoabastecimiento y presentan una menor alteración medioambiental. En este grupo encadramos a la energía hidráulica y las nuevas fuentes energéticas alternativas:

1.1.2.1 La Energía hidráulica

Es la de mayor tradición; basada en la construcción de embalses y saltos de agua que mueven las turbinas y producen electricidad. Se desarrolló sobre todo en los años centrales del siglo XX, surgiendo una red de grandes embalses en los ríos más caudalosos (Duero, Tajo, Ebro y Miño-Sil), junto con minicentrales eléctricas en las principales cordilleras. La producción hidroeléctrica se estancó debido a las variaciones en la producción en función de las precipitaciones y por el fuerte impacto medioambiental. En la actualidad surgieron innovación como las estaciones de bombeo o las hidroeólicas.

1.1.2.2 Las energías alternativas

a) La energía eólica se obtiene mediante aerogeneradores que aprovechan la fuerza del viento. En la actualidad, España es el segundo productor dentro de la UE. Localizando el mayor número de instalaciones eólicas en zonas de vientos constantes e intensos como Galicia, proximidades de Gibraltar y en las cordilleras interiores. La eólica marina se encuentra en experimentación.

b) La energía solar. Usa la incidencia de la radiación solar sobre paneles fotovoltaicos. Las favorables condiciones de insolación de España favorecen su crecimiento siendo, en la actualidad el segundo productor dentro de la UE. Concentrándose en las comunidades de Andalucía, Canarias, Baleares y Castilla-La Mancha.

c) La biomasa. emplea como materia prima la materia orgánica (residuos) procedente de las actividades agrícolas, forestales o ganaderas para lograr biocombustibles por fermentación (biogás y biodiesel) o para la producción energética mediante la quema de los mismos.

d) La energía geotérmica proviene del calor interno de la Tierra. El aprovechamiento eléctrico solo es posible en los yacimientos naturales de alta temperatura (más de 150ºC) de Canarias, mientras que el aprovechamiento para calefacciones precisa yacimientos de baja temperatura (entre 30 y 100ºC) localizados en el SL, NL, NO y en el centro peninsular (Ej. Campus sur de la Universidad de Vigo en Ourense).

e) La energía marina. En España existen centrales undimotrices para producir electricidad aprovechando la fuerza de las ondas frente a costa de Santoña (Cantabria) y en el puerto de Mutriku (Gipuzkoa). Se prevén otras en Galicia y Tenerife, junto con una central mareomotriz.

2. La industria española

Generación de energía en España, 2014.

2.1 El Proceso de industrialización español

El proceso de industrialización comenzó más tarde que en el resto de Europa. A finales del XIX España seguía siendo un país básicamente rural. El proceso fue serodio, feble y asimétrico:

• Serodio y muy lento: no arranca definitivamente hasta el siglo XX. En algunas áreas, como Galicia, hasta mediados del siglo XX.
• Feble: no afecta a todos los sectores industriales. Dependencia tecnológica del exterior.
• Asimétrico: algunas áreas como Cataluña y País Vasco comenzaron a mediados del XIX mientras otras áreas continuaban en el sector primario.

Para analizar este proceso estableceremos cinco etapas:

2.1.1 El inicio (1830-1900)

El comienzo de la industrialización española fue tardío comparado con los otros países de Europa Occidental. Solo en la segunda mitad del siglo XIX, algunas regiones costeras se incorporaron a ese proceso asociado al crecimiento urbano. El atraso en la primera revolución industrial en España se debe a una serie de factores:

• Sociedad estancada en el antiguo régimen (estamental) lo que impidió emerger a una burguesía emprendedora.
• La guerra de la independencia (1808-1814) y las guerras carlistas que frenaron el cambio económico.
• La baja densidad demográfica y escasa renta de la mayor parte de la población, que limitaba el consumo interno y las manufacturas.
• El escaso interese de los propietarios agrícolas y de la burguesía financiera en invertir en nuevas actividades, ya que entrañaban un mayor riesgo económico y la posibilidad de cambiar la estructura social imperante.
• La falta de un mercado interior relacionado con el fracaso de la revolución de los transportes.
• Las perdas coloniais 1810-1824 y posteriormente las de Cuba y Puerto Rico en 1898.
• La escaseza de materias primas y fuentes de energía que la ley de Minas de 1868 pondrá en mano de los intereses del capital extranjero.
• El atraso tecnológico.

Pero también había circunstancias favorables como la variedad de recursos minerales (Fe, Cu, Pb) y una fuerte tradición artesanal (liño en Galicia, panos casteláns, …). Con todo esto las industrias más dinámicas de este período fueron la siderometalúrgica y la téxtil, pero la agroindustria tradicional también mantuvo su importancia.

Las grandes siderúrgias se basaron en el aprovechamiento del carbón y el mineral de hierro. Andalucía fue uno de los focos pioneros por la riqueza mineira y el comercio colonial pero no mantuvo el pulo industrial. (Altos Fornos en Marbella con carbón vexetal). En la Cordillera Cantábrica surgieron en Asturias (Mieres y La Felguera) desde de 1860, y dos décadas después lo hicieron en el País Vasco con el hierro exportado al Reino Unido («flete de retorno» del carbón) lo que permitió desarrollar la siderurgia vasca.

La industria téxtil de la e algodoeira, basadas en el uso de teares mecánicos, se concentraron en Cataluña, al principio en los vales de los principales ríos (Ter, Llobregat y Besós). La introducción de la máquina de vapor permitió la instalación de las fábricas en Barcelona y ciudades próximas como Sabadell, Terrassa, Manresa, etc. La industria de transformación de productos agrarios (fariñas, aceite, viños, conservas, etc.) tuvo una grande importancia, localizándose en las regiones productoras de materias primas, en especial Andalucía.

A finales de siglo la región industrial más importante era Cataluña, seguida de Andalucía, las regiones de la cornisa cantábrica y la Comunidad Valenciana. Madrid se incorporó tardiamente pero su despegue se consolidaría gracias a la red de ferrocarril, la existencia de un mercado consumidor abundante y su consolidación como capital financiera y administrativa.

2.1.2 O lento crecemento (1900-1959)

Tenemos que diferenciar nesta etapa dous períodos: un de 1900 ata o comezo da Guerra Civil e o segundo na primeira etapa económica do franquismo (autarquía) (1939-1959).

De 1900 a 1936. Neste período hai un considerable crecemento industrial debido a unha serie de factores: crecemento da minería española sobre todo no sector do carbón polo encarecemento da hulla importada, aumento do investimento industrial pola chegada do capital repatriado das últimas perdas coloniais (Cuba e Filipinas), incremento das exportacións aos países belixerantes durante a Primeira Guerra Mundial, forte demanda de produtos industriais (siderurxia e cemento) pola política de obras públicas emprendida durante a ditadura de Primo de Rivera, incorporación ás novas fontes de enerxía (petróleo e electricidade) da segunda fase da revolución industrial tamén durante a etapa da ditadura e o proteccionismo que elimina a competencia exterior.

De 1936 a 1959. A Guerra Civil (1936-1939) estanca o crecemento industrial e coa chegada do franquismo establécese a autarquía baseada na autosuficiencia económica e na limitación das importacións. Isto privou á industria dos recursos enerxéticos, materias primas, maquinaria e capital necesario para o despegue industrial. Outra característica que tivo este período foi a intervención estatal coa creación en 1941 do Instituto Nacional de Industria (INI) que pretendía fomentar o desenvolvemento industrial adquirindo licencias e patentes estranxeiras para instalar grandes industrias de base ou bens de equipo por exemplo na siderurxia (ENSIDESA), enerxía e minería (ENDESA e HUNOSA), estaleiros (BAZAN ou ASTANO), vehículos (PEGASO-ENASA, SEAT), aeronáutica (CASA), transporte (IBERIA, AVIACO, ELCANO), química (ENCE) e outras empresas metalúrxicas e mecánicas. O INI desaparece en 1995 transformándose na 6 (SEPI). Os obxectivos deste último organismo serán os de fortalecer e modernizar as empresas públicas. Algunhas das máis rendibles foron privatizadas o que permitiu cancelar a débeda histórica do INI e do Estado.

2.1.3 O forte crecemento industrial (1960-1975)

O plan de estabilización (1957-1959) elimina o modelo autárquico e liberaliza a economía española. Será a etapa de maior crecemento industrial debido a unha serie de causas:

• Forte investimento no sector industrial favorecido pola gran expansión económica mundial que trouxo as inversión das multinacionais beneficiadas por unha demanda en alza, baixos custos de produción, man de obra barata, abundante e non conflitiva, vantaxes fiscais e outros incentivos do goberno. O aforro das remesas dos emigrantes e do sector turístico tamén beneficiaron este impulso.
• Aumento da demanda de produtos industriais coa mellora do nivel de vida.
• Baixo prezo da enerxía. Sobre todo o petróleo.
• Política do goberno: impulso dos plans de promoción e desenvolvemento. Estes plans inspirados no modelo de planificación francés seleccionaba certas cidades e rexións con escasa actividade industrial e trataba de incrementar esta, a través dunha serie de incentivos económicos, fiscais, de solo industrial, infraestruturas e axuda á formación profesional. Os polos de desenvolvemento industrial situáronse en cidades que tiñan certa base industrial (A Coruña, Vigo, Vilagarcía de Arousa, Sevilla, Granada, Córdoba, Valladolid, Zaragoza, Oviedo, Logroño) e os polos de promoción en áreas máis deprimidas (Burgos e Huelva).

La estructura industrial del período se caracterizaba por la presencia de diferentes tipos de empresa:

• Presencia de empresas públicas en sectores básicos como la minaría y la producción energética.
• Un creciente número de empresas multinacionales, sobre todo alemanas, suizas y estadounidenses, en los sectores del automóvil y farmacéutico.
• Una gran cantidad de pequeñas y medianas empresas de capital privado español, predominantes en los sectores más tradicionales.

Durante este período se produjo la crisis de la agricultura tradicional acompañada del éxodo rural, consolidándose las grandes aglomeraciones urbano-industriales: las zonas industriales principales que concentran el 60% del empleo industrial: Madrid, Barcelona y País Vasco; junto con las zonas industriales menores: litoral (Tarragona y Valencia) e interior (Zaragoza, Valladolid o Burgos).

2.1.4 A crise e a reconversión industrial (1975-1985)

Varios son os factores que explican a crise industrial:

• Crise enerxética do petróleo de 1973 e posteriormente de 1979 que encarece os custos de produción e reduce a demanda.
• Crise do modelo fordista. O traballo en cadea é substituído pola robotización dos procesos produtivos.
• Terceira revolución industrial: aparecen novas tecnoloxías (microelectrónica, informática e telecomunicación), novos sectores industriais (robótica, novos materiais, aeronáutica) e 7 un sistema de produción descentralizado e flexible que deixa obsoletos os procesos industriais anteriores.
• Globalización da economía que favorece a división internacional do traballo. Os chamados Novos Países Industriais (NPI), a maioría asiáticos, especialízanse nas actividades industriais que ata agora estaban nas economías occidentais (téxtil, calzado, siderurxia, estaleiros…) motivado sobre todo pola man de obra máis barata.
• Maior esixencia na demanda en calidade e deseño que esixen unha innovación permanente.
• A nivel español é necesario destacar as deficiencias na estrutura da industria española pouco especializada, moi consumidora de enerxía e con gran volume de man de obra que a súa vez demandaba fortes melloras salariais. Xunto co contexto histórico: a crise industrial coincide co inicio da transición democrática que se centrou máis en cuestións políticas que económicas que quedaron atrasadas en anos posteriores.

A confluencia destes factores provocou un parón do crecemento industrial. O emprego e o PIB no sector pasou respectivamente do 38,1% e 31% en 1975 ao 31,6·% e 28% en 1985. Ese ano a taxa de paro medrou ata o 21,9%. Para atallar a crise, os países industrializados adoptaron desde 1975 políticas de reestruturación industrial. En España pola situación política iniciouse máis tarde, co Decreto-Lei de Reconversión industrial de xuño de 1981, e a continuación en 1984 coa Lei para a Reconversión Industrial e a reindustrialización. As medidas máis importantes foron:

• A reconversión dos sectores menos produtivos que afectou en especial á siderurxia e ás industrias dependentes dela, como os estaleiros (Bilbao, Vigo e Ferrol) e automóbiles (reconversión de SEAT).
• A eliminación das empresas con demanda insuficiente, como as industrias de liña branca de electrodomésticos e as téxtiles e de calzado pola forte competencia dos NPI (novos países industrializados).
• Fomentouse a explotación de carbón e aumentouse a capacidade das hidroeléctricas e térmicas. para reducir a dependencia do petróleo.
• Pactáronse xubilacións anticipadas para facilitar o saneamento da economía das empresas.
• Establecemento das Zonas de Urxente Reindustrialización (ZUR) co fin de reactivar algunhas áreas industriais e evitar o seu declive económico. As zonas elixidas foron: Galicia (Ferrol e Vigo), Asturias, País Vasco (área industrial de Bilbao), Cataluña (área metropolitana de Barcelona), Andalucía (Baía de Cádiz) e Madrid (zona do Henares e área Metropolitana). Concedéronlles vantaxes fiscais e económicas a aquelas empresas que se trasladaban a estas zonas e alí xeraban novos postos de traballo.

Todas estas medidas consolidaron as áreas industriais xa existentes como Madrid e Barcelona mantendo os desequilibrios territoriais.

2.1.5 A actividade industrial na sociedade posindustrial (1985 á actualidade)

Estos cambios estuvieron ligados co ingreso na Unión Europea e na adaptación da actividade cara a terceira fase da revolución industrial.

a) O ingreso na Comunidade Europea (1986) supuxo unha serie de vantaxes como a ampliación dos mercados, a desaparición dos aranceis comerciais ou o maior acceso ás innovacións e capital 8 estranxeiro. Mais as condicións de ingreso nun mercado único agravaron a presión para moitas empresas que non eran competitivas e debía adaptarse á normativa europea.

b) A incorporación plena á terceira fase da revolución industrial:

• Modificacións nos procesos de produción e distribución (robotización), organización (métodos de traballo e xestión). A descentralización consistente en separar a produción en fases e localizar esta en distintos establecementos situados no lugar máis idóneo. As redes telemáticas permiten coordinar estes espazos separados. O traballo pode realizarse a través de empresas multiplanta, ou subcontratando a produción a outras empresas formando unha rede de pequenas e medianas empresas (PEMES) que dividen o traballo. Este sistema substitúe á gran factoría do sistema fordista.
• Flexibilidade produtiva pásase dunha economía de escala (fabricar moitas unidades dun obxecto para abaratar o custo unitario) do modelo fordista a fabricar pequenas series de produtos diferentes a prezos rendibles (economía de gama). Isto pode facerse grazas ao uso de maquinaria automatizada e reprogramable. Este sistema é positivo para a empresa pois controla a evolución da demanda, reaxustando a produción (evitar estocaxe).
• Xorden novos sectores: telemática (informática e telecomunicacións), automatización (robótica), instrumentos de precisión, novos materiais (polímeros, aliaxes), modernización dos transportes (aéreo e alta velocidade ferroviaria), láser e enerxías renovables (Industria 4.0).
• Modificación no emprego industrial: aumento da cualificación do perfil do traballador e incremento das actividades terciarias na empresa industrial (terciarización). Paso do contrato indefinido e a tempo completo ao contrato por obra e a tempo parcial.

2.2 A industria española hoxe

A importancia da industria para a economía española é evidente así a poboación activa na industria no último trimestre de 2022 foi un 12,6% do total do emprego nacional ao que podemos engadir o 6% do sector da construción, o peso no Produto Interior Bruto (PIB) representou o 15,3% do PIB nacional de 2021. As empresas industriais son de pequeno tamaño (97%), con abundancia de microempresas e unha dependencia elevada da demanda interna, cunha proporción reducida de empresas exportadoras. Con todo, na última década, houbo un esforzo por orientar a produción cara a exportación o que converte o sector en máis competitivo.

No contexto actual de globalización económica a situación do sector é de crise arrastrada desde 2008 e acrecentada nos últimos anos pola pandemia da COVID e a situación actual de guerra en Ucraína que puxeron de manifesto as grandes debilidades do sector. Datos actualizados INE (Aula virtual) A localización industrial presenta fortes desequilibrios territoriais. Existen claros contrastes entre áreas industrializadas con distintas tendencias: desenvolvidas, en expansión, en declive e áreas de industrialización escasa.

2.2.1 Sectores industriais

No tecido industrial español hai unha especialización produtiva baseada en ramas de baixo e medio contido tecnolóxico. As actividades que forman parte do sector son moi diversas, e así, segundo datos do 2022 destacan a alimentación, bebidas e tabaco (15,5 % do total de empresas manufactureiras), AsteleirosNavantia-Fene. 9 produción, transporte y distribución de enerxía eléctrica (14,6 %) e coquería e refino de petróleo (8,6 %).

a) Dentro dos sectores industriais maduros (ramas afectadas polo atraso tecnolóxico e abaratamento da man de obra doutros países) destacan as industrias de base como a siderurxia (Asturias), a metalurxia (A Coruña, San Cibrao, Avilés, Amorebieta, Sabiñánigo, Barcelona, Madrid, Alacante) e as cementeiras (cemento pórtland). Nas industrias de bens de equipo destacan os transformados metálicos e a construción naval (Ferrol, Vigo, Biscaia e Cádiz). E nas industrias de bens de consumo destacan os electrodomésticos de liña branca e a industria téxtil localizada en Galicia, Cataluña e Comunidade Valenciana.

b) Os sectores industriais dinámicos caracterízanse por unha produtividade moi alta, gran especialización e forte demanda no mercado interior e gran entrada no exterior. O capital está maioritariamente en mans de empresas multinacionais. Os sectores máis importantes son o químico (de base e lixeiro), a automoción e o material ferroviario, o agroalimentario e o moble.

c) Os sectores punta son as actividades industriais que contan cunha tecnoloxía de vangarda (3ª e 4ª revolución industrial). Invisten parte dos seus beneficios en Investigación, Desenvolvemento e Innovación (I+D+i), teñen forte diferenciación dos produtos e unha alta demanda. Este tipo de empresas tende a localizarse en parques tecnolóxicos ou científicos como Tres Cantos (Madrid), El Vallés (Barcelona), Paterna (Valencia) e Zamudio (Biscaia). Os sectores máis destacados, son o farmacéutico, a electrónica e as TIC xunto coa biotecnoloxía e a robótica.

2.2.2 A estrutura da industria española na actualidade

A industria en España ten unha serie de problemas estruturais que afectan de forma negativa á súa competitividade fronte á economía europea e á global:

• Existe un escaso número de grandes empresas, xa que dominan as pequenas e medianas empresas (PEMEs); estas teñen a vantaxe de adaptarse mellor ás demandas do mercado e presentar menos conflitos laborais, porén, non permite facer economías de escala, nin grandes investimentos en novas tecnoloxías. Programas de apoio como fomento dos Clústers industriais.
• A produtividade industrial é inferior á da UE, feito que incrementa o custo laboral. Un dos recursos para mellorar a produtividade é a aplicación das innovacións derivadas das TIC, pero o gasto español neste sentido está moi por debaixo do desembolso na UE.
• O nivel de intensidade tecnolóxica é baixo e a porcentaxe de investimento en I+D+i é insuficiente (só o 1,4% de industrias manufactureiras españolas presentan un nivel alto de intensidade tecnolóxica e unicamente 22 empresas españolas figuran na listaxe das mil empresas comunitarias que máis invisten en innovación). Isto provoca unha balanza tecnolóxica deficitaria: as principais empresas de automóbiles, maquinaria eléctrica, aparellos electrodomésticos e produtos farmacéuticos fabrican con patentes estranxeiras, que son unha boa fonte de ingresos para os países que as crean, pero un enorme gasto para países como España, que deben pagar para a súa aplicación. É fundamental, polo tanto, dedicarlle unha porcentaxe máis elevada do PIB a I+D e fomentar/actualizar a mellora do sistema educativo e a formación técnica laboral.

2.2.3 Globalización industrial

O actual tecido industrial español estase a incorporar á globalización económica, de maneira que as nosas areas industriais configúranse como puntos dunha rede de produción a nivel mundial caracterizada pola concentración de capital e decisións en poucas multinacionais moi poderosas. A incorporación ao mercado europeo e mundial internacionalizou ao sector manufactureiro e obrigouno a incrementar a súa competitividade a través da innovación. O feito de estar na UE tamén lle permitiu recibir fondos estruturais que aliviaron as necesidades daquelas rexións máis atrasadas ou que experimentaron con máis dureza o proceso de reconversión.

É importante destacar a incorporación de novos países á UE pois afectou á industria española por diversas causas:

a) Estes países gozan dunha maior proximidade ao grande eixe industrial europeo que constitúen os países nórdicos, Alemaña e o Norte de Italia.

b) A súa estrutura produtiva é similar á española, pero a man de obra é máis barata, e a súa produtividade e cualificación en alta tecnoloxía maior.

c) O investimento de capital estranxeiro permitiulles a implantación de empresas de alta tecnoloxía, co que aumentou o seu potencial industrial dentro da UE.

Nunha economía globalizada as empresas buscan a competitividade para aumentar a súa cota de mercado, sendo as causas fundamentais a procura de menores custos laborais e as mellores condicións fiscais e técnicas. Por outro lado, a localización dos establecementos industriais flexibilizouse, de maneira que a empresa poden deslocalizar parte do proceso produtivo. Este é o caso dalgunhas fábricas téxtiles españolas que desprazaron ao Norte de África ou a países asiáticos os procesos que esixen unha considerable man de obra, mentres que o deseño (proceso de maior valor engadido), faise en España.

A crise de 2008 provocou unha recesión por falta de financiamento industrial e unha forte redución da demanda interna. Por todo isto as empresas españolas orientaron a súa produción ao mercado exterior e ás exportacións. Este mercado esixente incentivou os procesos innovadores e as melloras na calidade, de tal forma que hoxe o sector é máis competitivo. A man de obra industrial experimentou fortes cambios, resumidos no descenso do emprego industrial pola deslocalización de moitos sectores e a progresiva mecanización dos procesos produtivos (robotización) xunto co aumento da cualificación e da terciarización do emprego industrial (I+D+i, deseño, xestión, mercadotecnia, control de calidade…).

Finalmente, a pandemia da COVID-19 xunto coa actual guerra en Ucraína permite reflexionar sobre a capacidade industrial española. Así observamos como o sector produtivo español tivo dificultades para o abastecemento de material sanitario, microchips ou pezas e recambios para cubrir a demanda das diferentes industrias. Deixando patente certa incapacidade produtiva do sector, o que obriga a repensar a dependencia en industria de terceiros países e trazar estratexias de potenciación do sector en España

a. Paisaxes industriais tradicionais

a) Áreas de antiga industrialización en declive. Son espazos industriais de longa tradición, asociados á proximidade de fontes de enerxía e materias primas. Foron zonas moi afectadas nos anos oitenta pola crise das súas actividades tradicionais, o que conduciu ao seu declive. A súa localización correspóndese coas zonas minerais e industriais das rexións do Cantábrico (Asturias e País Vasco), as comarcas catalás do vales dos ríos Llobregat, Besós e Ter, certos núcleos do interior peninsular (Puertollano en Cidade Real, ou Ponferrada en León) e algunhas cidades do litoral (Ferrol, baía de Cádiz). Eran espazos industriais con forte especialización en actividades como: minería do carbón, siderurxia, metalurxia pesada, construción naval, téxtil. Sectores que se enfrontaron con dificultade ao encarecemento dos custos da enerxía, á tecnoloxía obsoleta e, sobre todo, a aparición de novos competidores tras o ingreso da Unión Europea e a globalización do comercio mundial. A maioría destas empresas eran públicas das que dependían un importante número de pequenas compañías subcontratadas. O seu pe

che provocou un gran impacto social (paro e conflitividade social) e paisaxístico (baldíos industriais e ruínas). As políticas de reindustrialización e de renovación urbana levadas a cabo tiveron éxito desigual. Nalgúns casos mantivéronse as antigas empresas, con melloras tecnolóxicas e forte redución do emprego ou ben xurdiron outras actividades, e noutros casos estas áreas reutilizáronse para novas áreas empresariais máis modernas ou para construír equipamentos, vivendas e servizos. b) Paisaxes industriais de áreas urbanas. Tradicionalmente as cidades foron espazos de concentración industrial (concentración de infraestruturas e servizos, man de obra, consumidores, …). Mais desde a crise dos anos 80 produciuse unha intensa reestruturación industrial e importantes cambios na localización das empresas urbanas. Coa terciarización industrial moitas empresas manteñen nas grandes cidades soamente os centros de I+D, atención ao cliente, … trasladando as súas fábricas a espazos de menores custos. Especializándose en industrias de maior contido tecnolóxico ou de coñecemento (farmacéutica, informática, aeronáutica, etc). Na periferia xunto aos antigos polígonos industriais, xorden parques empresariais e industriais de menor densidade e maior calidade. Moitas áreas industriais foron substituídas por espazos de oficinas, vivendas, ou outro tipo de usos do solo

b. Paisaxes industriais actuais • Eixes de desenvolvemento industrial: correspóndense aos núcleos dispostos ao longo das grandes vías de comunicación que conectan as principais cidades do país. Neles produciuse a instalación dun gran número de empresas industriais e de transporte, debido a varios factores de localización: solo barato e boas infraestruturas do transporte. • Nestes eixes construíronse tamén grandes plataformas loxísticas, con naves destinadas ao almacenamento de mercadorías. Están situadas xunto aos grandes eixes de comunicación. • Paisaxes industriais en áreas rurais: Moitas áreas rurais contan desde antigo cunha tradición industrial, mais nas últimas décadas prodúcese unha forte reindustrialización, xa que os núcleos rurais ofrecen solo e man de obra barata. • Parques tecnolóxicos e científicos: Caracterízanse por ser espazos de alta tecnoloxía, con áreas que desenvolven e integran actividades de investigación, desenvolvemento e innovación 12 (I+D+i). A súa produción, está relacionada coas novas tecnoloxías: informática, telecomunicacións, novos materiais, enerxías renovables, aeronáutica, biotecnoloxía, etc. Localízanse na periferia urbana, nas aforas das grandes capitais ou nalgunha das cidades satélite da súa periferia. Son espazos de elevada calidade urbanística e ambiental, ben comunicados, … Con frecuencia son construídos por iniciativa pública (Universidades, administracións, …) co obxectivo final de impulsar a economía da comarca onde se instalan. Os resultados da concentración da maioría dos parques no contorno das cidades reforzaron os desequilibrios espaciais existentes. Este feito débese a que as industrias de alta tecnoloxía son moi selectivas na súa localización ao necesitaren servizos moi avanzados e especializados. Ademais, o seu éxito dependeu case sempre da atracción de empresas multinacionais, moi avanzadas en tecnoloxía, que non adoitan difundir as innovacións ao seu contorno, dado que investigan no seu país de orixe e non manteñen demasiadas relacións co contorno empresarial.

2.4 Localización industrial na actualidade A localización industrial presenta fortes desequilibrios en España. Existen grandes eixes industriais moi activos, outros en declive e grandes áreas de baleiro ao longo do territorio. No primeiro caso destacan o eixe do Mediterráneo, o val do Ebro e Madrid; onde se concentra máis do 60% da actividade industrial, o eixe industrial en declive corresponde á cornixa cantábrica e o eixe atlántico galego e as áreas de baleiro sitúase fundamentalmente (a excepción de Madrid) polo centro peninsular. Os factores actuais de localización son os seguintes: – Perden importancia a proximidade ás materias primas, ás fontes de enerxía e ao mercado de consumo. Os motivos son a facilidade e o abaratamento do transporte e da loxística, e a ampliación das áreas de venda no contexto da globalización. – Manteñen a súa relevancia a man de obra, tanto para as industrias que requiren moita e pouca cualificada como para as que necesitan profesionais cualificados; a dispoñibilidade de bos sistemas de transporte e comunicación (autovías, trens de alta velocidade, redes telemáticas); o capital; e a política industrial. – Son protagonistas 3 factores: a tecnoloxía permite situar a industria nas zonas mais favorables; o acceso á información/innovación é esencial para moitas industrias; o territorio proporciona vantaxes competitivas ás empresas instaladas nel (recursos, man de obra adecuada, contorno empresarial favorable, apoio dos axentes sociais e calidade ambiental). En resumo, as claves das actuais tendencias de localización industrial son complexas, pois coexisten a deslocalización de parte da industria a partir dos grandes centros industriais; o fortalecemento da capacidade de atracción dos espazos industriais centrais; e recentes procesos de relocalización ou regreso de industrias deslocalizadas. a) O eixe do Mediterráneo une Murcia a comunidade Valenciana e Cataluña. Representa o 50% da actividade industrial española. O corredor prolóngase ata Francia e conéctase co eixo mediterráneo europeo que remata no norte de Italia. b) O eixe do val do Ebro une dous vértices industriais importantes: País Vasco (aposta pola innovación) e Cataluña. No seu interior créanse nodos moi importantes como o de Zaragoza e Logroño. Este eixe ábrese tamén á área industrial madrileña. c) Madrid está moi desenvolvida sobre todo en sectores punta (emprego moi cualificado) como a industria aeronáutica debido a súa centralidade que atrae un forte investimento do capital estranxeiro. d) A cornixa cantábrica e eixe atlántico galego foron as áreas máis afectadas pola reconversión industrial nos anos oitenta. Pese a ter áreas industriais moi activas (corredor atlántico, golfo ártabro, …) existen moitas zonas sen industrializar. e) Andalucía forma parte das rexións con escasa industrialización e con zonas en declive e reestruturación. Destacan Sevilla e Málaga como eixes de expansión industrial a escala rexional sobre Córdoba, Cádiz e Huelva. As causas do declive son a especialización en sectores maduros que sofren a competencia de países mais baratos, ocasionando desindustrialización, paro e emigración (Ex. Navantia na baía de Cádiz).

f) No interior peninsular destacan núcleos importantes como Valladolid e Burgos aínda así esta zona está pouco industrializada. As antigas zonas relacionadas con sectores base de transformación (Ponferrada, Puertollano, interior de Asturias) encontran dificultades a causa da escasa diversificación motivada pola presenza tradicional de grandes fábricas con PEMEs moi dependentes delas. A elo hai que sumar o escaso espírito empresarial polo predominio histórico do sector público, a existencia dunha man de obra pouco diversificada e conflitiva, un medio deteriorado e contaminado e a existencia de ruínas industriais. g) Baleares e Canarias están pouco industrializadas. Destacan a actividade de marroquinería e calzado en Mallorca, a actividade extractiva, … A política tenta mediar freando os desequilibrios territoriais nesa desigual distribución da industria e o reparto de riqueza e poboación xunto coas infraestruturas, equipamentos e servizos. Esta política inclúe a promoción industrial, dentro da Lei de incentivos rexionais, que ofrece compensacións ao investimento empresarial nas zonas mais desfavorecidas do país; e o fomento da industrialización endóxena (cooperación das empresas coas administracións rexionais, locais e comarcais e cos propios axentes sociais de cada zona). Por outra banda, os problemas ambientais e paisaxísticos xa están presentes na conciencia global da sociedade. Existe un maior control á hora de vixiar ás empresas mais contaminantes con leis mais duras que obrigan a que se teña un especial coidado nas fases da produción para non danar o medio ambiente. Estanse a recuperar zonas tradicionais, que alteraron enormemente a paisaxe (casos de Avilés e Bilbao), e que neste 2025 son un exemplo de protección do patrimonio, humanización e habitabilidade (Ex. Museo de Guggenheim).

1.1 A terciarización A progresiva terciarización da economía española fai referencia ao peso notable que ten o sector servizos no conxunto da economía tanto na xeración de PIB (76 %) como no emprego (77 % dos ocupados). Sendo as causas deste proceso as seguintes: – O aumento do nivel de vida. Permite un maior consumo de servizos e esixe que sexan cada vez máis numerosos e especializados. – Os cambios económicos noutros sectores. A mecanización, a incorporación de novas tecnoloxías e a deslocalización restaron postos de traballo na agricultura e na industria. – Os cambios políticos derivados da creación da administración autonómica e europea, da implantación do estado do benestar estimularon servizos como os administrativos, a sanidade e a educación. – Os cambios sociais impulsaron novos servizos. O avellentamento demográfico (servizos asistenciais a terceira idade), dispoñibilidade de ocio (turismo, hostalaría, restauración, espectáculos, …), incorporación da muller ao mercado laboral (garderías, axuda doméstica), demanda de calidade (atención ao cliente, control de calidade), … – A difusión das novas tecnoloxías crea novos servizos (teleoperadores, telecompra, …). 1.2 Sociedade de benestar O Estado de Benestar engloba aquelas intervencións públicas encamiñadas a mellorar a calidade de vida da cidadanía. Poden agruparse en catro grandes categorías: pensións, os servizos básicos do Estado de Benestar (sanidade, educación e servizos de axuda á familia); as intervencións normativas en hixiene e seguridade do traballador e consumidor, así como do ambiente e, finalmente as intervencións para a creación de emprego público e privado. Todas estas intervencións son financiadas con fondos públicos a través da política fiscal. Na actualidade, e tras o paso por períodos de crise económica, debilitáronse estes servizos á cidadanía.

A localización das actividades terciarias Os factores que inflúen na localización dos servizos son demográficos e económico-sociais: – O volume e a distribución da poboación. Os núcleos que concentran gran cantidade de poboación albergan máis servizos que as poboacións máis dispersas. – A existencia de boas redes de transporte e comunicación. – A frecuencia do consumo. Canto máis demandado e pouco especializado sexa o servizo localizarase en moitos lugares (panadería) mentres que os máis especializados e de baixo consumo localízanse en grandes núcleos (xoiería). – O nivel de desenvolvemento e de renda da poboación: canto maior é, atrae máis servizos e máis especializados. Tradicionalmente, os servizos concentrábanse nas cidades onde existía un maior número de consumidores, man de obra e transportes. Na actualidade esta tendencia continúa nos servizos tradicionais que requiren proximidade ao consumidor ou en servizos avanzados como as sedes das grandes empresas. Mais nas últimas décadas produciuse a descentralización de certos servizos cara a periferia a consecuencia da mellora dos transportes e das comunicacións. Os sectores afectados son os que non precisan un contacto continuo cos consumidores, teñen unha frecuencia menor de consumo ou precisan de grandes superficies a baixo prezo. 3 En todas as Comunidades autónomas o sector terciario é o predominante tanto en ocupación como na aportación ao PIB. Mais existen fortes desequilibrios territoriais: A localización do emprego en actividades de servizos amosa importantes diferenzas se consideramos o volume total de persoas ocupadas nos diferentes territorios. Destaca naqueles onde existen unha gran cantidade de servizos pouco mecanizables (administrativos) ou de baixa cualificación (ocio e turismo). Sendo menor naquelas provincias cun gran desenvolvemento industrial. Así, o emprego no sector terciario é maior naquelas Comunidades Autónomas cun peso importante do turismo, como os arquipélagos e Andalucía, ou noutras que concentran un número importante de servizos públicos como Madrid. En Estremadura, as dúas Castelas, Murcia, Navarra, A Rioxa ou Aragón, danse as porcentaxes máis baixas no emprego neste sector. Isto débese a que as actividades do sector primario e na industria teñen maior peso relativo. Un caso excepcional é o de Ceuta e Melilla, que superan o 90% da poboación activa dedicada ao sector terciario, debido á práctica ausencia doutras actividades produtivas. Se consideramos, en cambio, a achega dos servizos ao VEB é maior nas comunidades con predominio dos servizos máis avanzados e de alta tecnoloxía (Madrid), naquelas centradas no turismo (Canarias, Baleares e Andalucía) ou con escaso desenvolvemento dos outros dous sectores. Sendo menor nas comunidades onde predomina un terciario de baixa cualificación como os comerciais ou persoais, ou cun maior peso do sector secundario e primario. No futuro, estas desigualdades no proceso de terciarización poden aumentar. A súa evolución orientarase a mellorar a calidade e a diversificación e estará condicionada polo nivel de renda e o tipo de actividade produtiva dominante de cada zona.

4.1.1 Características do sistema de transporte O transporte conecta os centros de produción e consumo, traslada ás persoas e mercadorías contribuíndo a vertebrar un territorio. Para desenvolverse precisa dunhas infraestruturas que articulan o territorio e permiten o seu desenvolvemento económico, social e cultural. Un sistema de transporte para ser eficaz debe ser denso, accesible, ben conectado e que favoreza a intermodalidade entre os diversos medios de transporte. Esta realidade constátase nas áreas máis dinámicas e poboadas do país porque os custos das infraestruturas amortízanse nun breve tempo e son rendibles polo que reflicten os desequilibrios territoriais. 4 O sector da loxística e transporte en España ten un peso do 8% do PIB e proporciona emprego a un 7% dos ocupados. O transporte de pasaxeiros está dominado polo automóbil, mentres que a importancia do transporte de mercadorías repártese entre a estrada e o transporte marítimo. As competencias en transporte son do Estado no que se refire ás vías de alta capacidade que percorren máis dunha comunidade autónoma, portos e aeroportos comerciais, espazo e transporte aéreo, correos e telecomunicacións. As CCAA ocúpanse da rede de estradas da súa propia comunidade e portos e aeroportos non comerciais e comunicacións por cable. A un medio físico desfavorable que complica tecnicamente a comunicación do centro do país cara a periferia hai que sumarlle outros problemas: • Historicamente, as infraestruturas de transporte en España deseñáronse con estrutura radial (centralismo borbónico do s. XVIII, do Estado liberal do s. XIX e da ditadura franquista) e continúan xestionándose de xeito bastante centralizado. A rede de autovías comezou sendo radial e agora xa ten un debuxo máis en malla incrementando a accesibilidade. A nivel aéreo Barajas (Adolfo Suárez) segue a ser a porta para entrar e saír do país o que condiciona a conexión da periferia entre si e co exterior. • O transporte interior de persoas e mercadorías potenciou o uso das estradas en detrimento do ferrocarril. Este desequilibrio tenta corrixirse coa potenciación das liñas de alta velocidade. A nivel exterior o transporte aéreo é o preferido para os pasaxeiros, mentres que é o barco para o transporte de mercadorías. • Un desequilibrio na distribución, accesibilidade e densidade de vías de alta capacidade que favorece o corredor do Mediterráneo condicionando ao norte e oeste peninsular. • O transporte debe contribuír ao desenvolvemento e á sustentabilidade do sistema económico e social. Existe a necesidade de fomentar a intermodalidade. • Necesita mellorar a integración do noso sistema de transporte coas Redes transeuropeas de transporte. Dentro do comercio internacional por vía marítima, o Mediterráneo gañou importancia na ruta Asia-Europa e na relación co norte de África. Debido á conxestión na fachada norte europea, a consolidación de portos mediterráneos competitivos vai permitir que as grandes navieiras potencien a entrada en Europa dende o sur. Outro mercado emerxente é o de cruceiros e servizos loxísticos vencellados ao transporte marítimo.

* O transporte xera un forte impacto ambiental: espacial (ocupación do espazo polas infraestruturas), visual (alteración da paisaxe), acústico, contaminación atmosférica e perda da biodiversidade. Para superar estes problemas púxose en marcha o PEIT (plan estratéxico de infraestruturas e transporte, 2005-2020), seguindo as directrices europeas, dado que a UE a que establece unha política común en transporte. Os obxectivos desta política son varios: • Mallado da rede peninsular para mellorar a accesibilidade e a cohesión territorial. Optimizar as infraestruturas actuais aumentando a innovación e a seguridade dos medios de transporte (mobilidade personalizada e sen barreiras, rutas intelixentes e vehículos conectados, …). • Favorecer a intermodalidade e o reequilibrio modal. Fomentando o transporte por ferrocarril para desconxestionar a estrada, buscando o menor impacto ambiental. • Integrar os corredores multimodais de transporte con Europa. • Favorecer a sustentabilidade e buscar a cohesión territorial e social do transporte.

4.1.2.1 Transporte ferroviario Este medio de transporte, básico para a mobilidade terrestre de persoas e mercadorías, pasou a ocupar un lugar secundario ante a competencia do transporte por estrada. Porén nas últimas décadas, a modernización das súas infraestruturas, a súa potenciación como medio de transporte colectivo máis ecolóxico e a aposta pola alta velocidade provocou un notable aumento do seu uso converténdose nun potencial medio de transporte para media e longa distancia. A reforma da xestión do sistema ferroviario español separou as actividades de administración da infraestrutura a través de ADIF, das de explotación dos servizos por RENFE Operadora. A Rede Ferroviaria de Interese Xeral componse de tres redes: • A rede convencional está configurada para velocidades inferiores a 200 km/h., presenta unha estrutura radial. É a que verdadeiramente vertebra o territorio, destaca polo servizo de proximidade nas áreas metropolitanas e corredores urbanos e polo transporte de mercadorías a nivel rexional e media distancia. • Os ferrocarrís de vía estreita localízanse principalmente na cornixa cantábrica. O seu problema principal é a infrautilización da rede, que trata de solucionarse mellorando as infraestruturas e asumindo a función de modo de locomoción de proximidades. • A rede de alta velocidade está equipada para velocidades superiores aos 200 km/h. Segue o modelo radial. Na actualidade conta con 3.500 km de servizo e hai outros tramos en execución ou estudo. A aposta polas liñas de alta velocidade está transformando a rede ferroviaria. España ten a rede de alta velocidade máis ampla por habitante do mundo e a segunda por lonxitude, só superada por China. A extensión da rede de Alta Velocidade contribuíu a unha crecente competitividade nos ámbitos de media e longa distancia. As características técnicas das liñas presentan acusados contrastes. A rede de alta velocidade conta con mellores prestacións fronte ao resto da rede que modernizouse e incrementou a seguridade nos últimos anos mais seguen mantendo problemas (fortes pendentes, sen electrificar, dirección única,…) que incrementan o tempo do traxecto e o custo. O tráfico de persoas e mercadorías debe reorientarse. O tráfico de persoas é rendible nas liñas de proximidades entre a periferia e o lugar de traballo na cidade central, pois permite desconxestionar as estradas. O tráfico de mercadorías céntrase nas cargas pesadas e de gran volume e peso a través dos contedores. Existen claros desequilibrios territoriais en equipamento e investimento sendo a metade oriental da península a que ten mellores prestacións, é dicir, do centro cara o Mediterráneo, onde hai máis peso demográfico e económico. A integración ferroviaria coa Unión Europea poténciase coa progresiva adopción do ancho de vía europeo; e coa integración na Rede Transeuropea de ferrocarril a través de cinco corredores de alta capacidade para viaxeiros e mercadorías que mellorarán as conexións con Francia e Portugal. A preocupación medioambiental procura a integración paisaxística, electrificar a rede e diminuír o ruído. Por outra banda revaloriza o patrimonio e así antigas liñas foron convertidas en sendas verdes, nos últimos anos explotadas turisticamente en varios lugares. (Estremadura)

4.1.2.2 Transporte por estrada A rede de estradas conecta os distintos núcleos de poboación, polo que é unha infraestrutura clave para a accesibilidade e articulación do territorio. Na actualidade as actuacións ambientais céntrase en reducir a contaminación dos vehículos e o fomento do transporte colectivo. A Rede Nacional de estradas son xestionadas polo Estado e polas Comunidades Autónomas, Deputacións provinciais e concellos. A rede estatal comprende os itinerarios de interese xeral, enlazando os principais núcleos de poboación e comunica coa rede internacional. Soporta o 60% do tráfico total e inclúe a maior parte da rede de gran capacidade, composta polas autoestradas e autovías. Estas construíronse nos eixes con maior intensidade de tráfico, o que acentúa o carácter radial da rede, aínda que existen tamén algúns eixes transversais como o do Ebro, o do Mediterráneo ou o andaluz. A rede das comunidades autónomas favorece a mobilidade interrexional e enlaza coa estatal, e a rede das deputacións e as insulares aseguran as comunicacións intracomarcais e o acceso de todos os núcleos de poboación. As características técnicas das estradas son variadas. Aínda que nun inicio a estrutura da rede de estradas do Estado era radial agora xa ten un trazado en malla que comunica as cidades do arco mediterráneo, o corredor do Ebro, entre o País Vasco e o Mediterráneo, o corredor cantábrico e a vía da prata (Andalucía-Asturias). Existen fortes desequilibrios territoriais: Na densidade de infraestruturas destacan as comunidades máis ricas e poboadas (Madrid, Valencia, Cataluña) e o norte de Rede de estradas España pola dispersión da poboación. A intensidade de tráfico é maior no corredor do Ebro, no corredor do Mediterráneo e na área metropolitana de Madrid. Hai núcleos que son nodos de comunicación como Madrid, Barcelona ou Zaragoza. As vías de alta capacidade están vertebradas cos corredores transeuropeos. A accesibilidade é alta nas zonas industriais e turísticas, que crearon necesidades de transporte e atraeron infraestruturas de máis calidade (gran capacidade). A accesibilidade é especialmente elevada en certos puntos onde conflúen varias vías de gran capacidade (Madrid, Zaragoza, Barcelona). En cambio, outras están mal comunicadas (Galicia, parte de Castela e León, Estremadura, Huesca e Teruel, sobre todo). O transporte por estrada segue sendo o protagonista do transporte interior de pasaxeiros e mercadorías a pesar dos avances tecnolóxicos do ferrocarril e do transporte aéreo. A estrada é a mellor opción porque hai un servizo porta a porta. Finalmente, a integración coa UE potenciarase mellorando as comunicacións con Francia e Portugal a través de corredores de gran capacidade integrados na Rede Transeuropea de Transporte.

4.1.2.3 Transporte marítimo Ten unha especial importancia tendo en conta o seu papel na importación e exportación de mercadorías. España conta cunha situación estratéxica no mercado de transporte marítimo mundial. Ocupa o undécimo posto tras os xigantes asiáticos, Estados Unidos, Alemaña e Holanda. 7 Mais existen desequilibrios territoriais pois as características técnicas dos portos son dispares en equipamentos e investimentos. A nivel internacional, a comunicación marítima despraza ao 2,5% de viaxeiros e máis do 80% das mercadorías. Así, o tráfico de mercadorías xeral en contedores concéntrase de forma crecente nos portos de Alxeciras (pola súa localización xeoestratéxica para as rutas transoceánicas a través do Estreito) As Palmas (control das rutas atlánticas), Barcelona, Valencia e Bilbao. En canto ao tipo de produtos transportados trátase de mercadorías masivas ou de grande volume: grandes sólidos (carbón, cemento, cereais, minerais…) e líquidos (petróleo). O tráfico de pasaxeiros interior é escaso, céntrase no traslado de persoas entre Ceuta e Alxeciras ou entre as Illas Baleares e a península ou entre as Illas Canarias entre si. Mentres que o tráfico internacional de pasaxeiros vincúlase ao turismo de cruceiros e á conexión entre España e o norte de África. Os portos máis importantes aos que fixemos referencia anteriormente están xestionados polo Estado a través das autoridades portuarias. As CCAA ocúpanse de portos de menor entidade máis relacionados con actividades pesqueiras ou deportivas. Os principais portos españois forman parte da Rede Transeuropea do transporte. O porto de Vigo aspira a ser unha referencia nas denominadas autoestradas do mar (Vigo-Nantes) que conectan portos de países membros. A súa posición estratéxica e a presenza de Citroën alimenta unha serie de liñas regulares de transporte de ferries. En calquera caso, os portos deben seguir mellorando en loxística e intermodalidade. As infraestruturas portuarias teñen un grande impacto no territorio e xeran problemas medioambientais. Os diques, os peiraos de grande lonxitude, o dragado dos fondos alteran as costas próximas. Ademais, a ampliación dos portos adoita ir acompañada de cuantiosos investimentos e encarecemento da obra pública. Hoxe en día destacan os portos verdes intelixentes que empregan as novas tecnoloxías para paliar estes efectos ambientais negativos. 4.1.2.4 O transporte fluvial O transporte fluvial redúcese ao porto de Sevilla, no río Guadalquivir. Este porto presentaba dificultades no seu calado, a nova esclusa permite o paso do 90% da frota mercante mundial o que permitiu a súa incorporación á Rede Transeuropea do transporte.

4.1.2.5 Transporte aéreo O transporte aéreo é un factor clave na economía mundial, en concreto no desenvolvemento do comercio e o turismo internacional. As competencias sobre os aeroportos están repartidas entre o Estado encargado dos aeroportos de interese comercial e as comunidades autónomas dos demais. A rede de aeroportos é bastante ampla, porque na década de 1970 seguiuse a política de que todas as cidades de certo tamaño contasen con un. Esta rede organizouse radial e xerarquicamente, así o Adolfo Suárez Madrid- Barajas funciona como aeroporto central, con conexións directas con todos os aeroportos españois e cos principais do estranxeiro. Os aeroportos periféricos realizan, en xeral, os seus enlaces a través do aeroporto madrileño. Existen desequilibrios territoriais no tráfico aéreo. Os principais aeroportos españois atópanse nos núcleos urbanos, económicos e turísticos máis destacados. Aeroportos como o de Adolfo Suárez Madrid-Barajas ou Barcelona- El Prat están entre os dez primeiros en Europa en canto a volume de pasaxeiros e número de operacións. Ademais, destacan: Palma de Mallorca, Málaga-Costa del Sol, 8 Alacante-Elche, Bilbao, Gran Canaria e Tenerife Sur. En cambio, algúns aeroportos máis pequenos están infrautilizados e son pouco rendibles. A integración aérea coa UE, promóvese incluíndo todos os aeroportos de interese na rede Transeuropea de Transporte. Ademais España participa no proxecto “Ceo único Europeo”. O tráfico de persoas e mercadorías presenta notables diferenzas: o avión é o principal medio no transporte de persoas a longa e media distancia pola súa rapidez e comodidade. Mentres que o tráfico de mercadorías é reducido polo elevado custo que repercute no prezo final dos produtos transportados, limitándose aos bens de alto valor ou perecedoiros. A nivel medioambiental destacan medidas relacionadas co descenso da contaminación atmosférica polas emisións de gases nocivos, descenso da contaminación acústica, … 4.1.3 As telecomunicacións Permiten transmitir información a distancia, así como acceder, procesar e almacenar grandes cantidades de información transmitíndoa instantaneamente. Son fundamentais no actual proceso de globalización afectando á economía (comercio electrónico, teleasistencia, coordinación das empresas, …), á sociedade (novas formas de relación,…), á ciencia e á cultura (transmisión dos novos coñecementos). Competencias do Estado con desequilibrios internos (Banda ancha).

4.3 Os espazos turísticos España é unha grande potencia turística e un dos destinos preferidos a nivel mundial. Ocupa no 2024 a un 14 % da poboación activa e produce un 13 % do PIB español. Estamos polo tanto ante unha actividade económica que se considera un dos piares da economía do país (96 millóns de visitantes estranxeiros). O despegue turístico español nace nos anos 60, en pleno franquismo, cando se puxo de moda o lema «Spain is different» coa pretensión de atraer turismo dos países nórdicos. Creouse o turismo de masas, pois España era un país barato pola depreciación da peseta tras o Plan de Estabilización de 1959 e dispoñía de recursos naturais (sol e praia) xunto con abundantes recursos culturais. A situación exterior de crecemento económico xunto coa mellora e abaratamento dos transportes e a creación dos tour operadores axudou á consolidación do sector turístico español. Ao que se engadiría a demanda interna pola mellora do nivel de vida da poboación. 11 Este modelo provocou a transformación do litoral mediterráneo que experimenta un rápido crecemento urbanístico (hoteis, portos deportivos, aeroportos, …) con fortes impactos medioambientais e cunha dependencia dos tour operadores internacionais. A consecuencia foi un turismo de masas de poder adquisitivo medio-baixo e unha enorme estacionalidade, pero que serviu para contrarrestar o déficit producido pola importación enerxética. Este modelo turístico resentiuse polos efectos da crise do petróleo, a aparición do mesmo tipo de oferta noutros países do Mediterráneo e no Caribe, o encarecemento dos servizos en España e un avellentamento das instalacións. Recuperándose nos anos 90 coincidindo coa inestabilidade política nos países competidores, o aumento de renda e demanda interior xunto coa diversificación da oferta para combater a estacionalidade e poñer en valor os aspectos culturais, naturais, de turismo rural, de congresos, de saúde, de compras … A demanda estatal foi aumentando desde a década de 1960, a medida que medraba o nivel de vida. Procede das zonas máis industrializadas (Madrid e Cataluña) e presenta unha menor estacionalidade pois aínda que tamén son moi numerosas as viaxes no verán, a concentración estacional non é tan acusada debido ao aumento do turismo noutros períodos festivos (Semana Santa, Nadal), así como nas fins de semana e pontes. Os destinos preferentes son as comunidades do litoral mediterráneo. A maioría dos turistas proceden doutros países de Europa. Os británicos son os máis numerosos, seguidos dos alemáns, franceses, italianos e nórdicos. Nos últimos anos destacan os procedentes de América e Europa oriental. A maior parte do Orixe e destino dos turistas turismo estranxeiro concéntrase nas comunidades do litoral mediterráneo e nos dous arquipélagos, destacando Cataluña, Baleares, Canarias, Andalucía e Comunidade Valenciana. No turismo urbano e cultural destacan destinos como Madrid e Barcelona e outras cidades cun importante patrimonio cultural. Na actualidade, a aparición de internet revolucionou as formas de contratación dos servizos turísticos pasando dos paquetes con todo incluído ofrecidos polos tour operadores internacionais a unha oferta baseada nas aplicacións por internet de apartamentos turísticos e transporte á marxe das grandes compañías. Son startups que personalizan a oferta e están revolucionando o panorama nos últimos anos.

4.3.1.1 Turismo de sol e praia O modelo turístico español caracterízase polo predominio do turismo de sol e praia. Concentrado no litoral mediterráneo e Canarias. É un turismo cunha forte estacionalidade, ao concentrarse nos meses de verán, salvo no caso de Canarias. Este tipo de turismo enfróntase desde hai tempo a problemas de saturación o que levou á ampliación da oferta a zonas do Cantábrico e as Rías Baixas, ao deterioro do medio ambiente e á competencia doutros destinos similares e máis baratos, o que obrigou a buscar formas de turismo alternativas. 4.3.1.2 Turismo de montaña Combina unha oferta tradicional de estacións de esquí co turismo rural e actividades como sendeirismo, alpinismo e deportes de aventura. Localízase nas principais cordilleiras coñecidas. 12 4.3.1.3 O turismo urbano Numerosas cidades convertéronse tamén en destinos valorados, e rexistran un aumento crecente de tres tipos de turismo: • Turismo cultural dirixido a cidades con patrimonio histórico, artístico e cultural, ou declaradas patrimonio da humanidade (Ávila, Salamanca, Segovia, Cáceres, Toledo, Santiago de Compostela). Atraen ao turismo nacional e estranxeiro, con estancias xeralmente curtas, pero repartidas ao longo de todo o ano. • Turismo urbano arredor das feiras, exposicións e congresos. Este tipo de actividades realízanse, sobre todo, en grandes cidades como Madrid, Barcelona, Bilbao ou Valencia, ente outras. Implica unha demanda de hoteis e outros servizos de calidade e xera altos ingresos. • Nos últimos anos tamén rexistramos a chegada dun turismo de compras. 4.3.1.4 O turismo rural O turismo rural colleu moito auxe nas últimas décadas como alternativa ao turismo de litoral e como un recurso de tipo endóxeno a explotar en áreas rurais para evitar o despoboamento e a regresión demográfica. Unido a este tipo de turismo está o ecoturismo que se produce onde están os parques nacionais e parques naturais. Supón o desprazamento de residentes urbanos, durante períodos curtos, cara a aloxamentos xurdidos nos últimos anos en moitas vilas: casas rurais, hoteis, albergues, etc. Está acompañado de actividades como: contacto coas labores agrarias, sendeirismo, turismo gastronómico, etc. 4.3.1.5 Outras modalidades Destacan o xeoturismo en áreas de interese xeolóxico ou paleontolóxico; o turismo fluvial, o turismo de cruceiros, e o turismo termal.

4.3.2 Impactos do turismo • Repercusións demográficas: A actividade turística incrementa de forma notable a poboación dos lugares costeiros na tempada alta, poñendo a proba a capacidade das infraestruturas dos núcleos costeiros pensados para un umbral menor de poboación. Tamén atrae poboación en busca das ofertas de emprego temporal relacionado cos servizos de hostalería e restauración e frea o despoboamento das áreas rurais do interior. • Repercusións sobre o poboamento: En cidades históricas, a actividade turística contribuíu a súa rehabilitación e conservación ao igual que nas áreas rurais. Causa unha alta densidade de inmobles e especulación do solo que tenden a crear espazos saturados e no litoral contribúe á creación de novas estruturas de poboamento (conurbacións). Un dos principais problemas actuais é a proliferación de vivendas turísticas. • Repercusións económicas: Evidentemente a creación de emprego e o efecto multiplicador do turismo sobre outras actividades como a construción, creación de infraestruturas de acollida, comercio, servizos de restauración… Contribúe a unha mellora das infraestruturas e a dotación de servizos. Pola contra os efectos negativos son o incremento do prezo dos bens nas épocas de tempada alta, a marcada estacionalidade do emprego, e a falta de diversidade nas actividades económicas. 13 • Repercusións culturais: Incide nos modos de vida da sociedade local, nuns casos en sentido negativo, perda de costumes e sinais de identidade propias, e noutros positivamente, estimulando o cambio e a modernización. Afecta á calidade de vida das persoas residentes cando a masificación conduce á saturación dos servizos. • Repercusións na ordenación do territorio: Nas áreas máis turísticas o turismo ordena os espazos próximos en función das súas necesidades, converténdoos en superficies recreativas (complexos deportivos, parques de atraccións) ou en periferias de servizos, onde se instalan os abastecementos básicos (auga, alimentos). • Repercusións ambientais: A ocupación intensiva do solo, sobre todo no litoral mediterráneo e nos arquipélagos, xerou unha forte presión urbanizadora e especulativa, xunto a outros graves problemas medioambientais, como a alteración paisaxística, a contaminación e sobreexplotación dos recursos (acuíferos, solos ou praias), o incremento de residuos sólidos urbanos, … Na actualidade o novo modelo turístico insiste na sustentabilidade seguindo os Obxectivos de Desenvolvemento Sustentable da Axenda 2030 da ONU. Para acadalo é necesario a mellora da competitividade e da rendibilidade, a conservación dos valores naturais e culturais e o desenvolvemento endóxeno potenciando as actividades turísticas. 4.4 Outras actividades terciarias Destacamos as seguintes actividades: relacionadas co Estado do Benestar (educación, sanidade, servizos sociais, …), relacionadas coa modernización económica (transportes, telecomunicacións, servizos financeiros, tecnoloxía, …), culturais (bibliotecas, museos, conservatorios, …), etc.